Η ΔΥΝΑΜΙΚΗ ΤΟΥ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΥ ΣΤΗ ΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΚΟΛΛΥΒΑΔΩΝ

ΘΕΛΩ ΝΑ ΣΥΓΧΑΡΩ καί να ευχαριστήσω τον ΟΛΙΕΔ για τη διορ­γάνωση της ευλαβικής αυτής συνάξεως στη μνήμη μιας μεγάλης μορφής της επιστημονικής μας οικογένειας και των Γραμμάτων μας γενι­κότερα. Διότι ο δια μέσου της μνήμης μας «άοράτως ήμΐν συνών» Τιμώ­μενος, αείμνηστος Λέανδρος Βρανούσης, υπήρξε μια ύπεροχική παρουσία στο χώρο τής έρευνας, με πολύπλευρη προσφορά, οχι μόνο στην επιστήμη, άλλα και στην ευρύτερη εθνική μας πραγματικότητα. Γι' αυτό καί ή επι­λογή του θέματος μου έ'χει συμβολικό χαρακτήρα, ώς δυνατότητα συμμε­τοχής μου στο παρόν Συμπόσιο, με το συνδυασμό τών δικών μου ερευνη­τικών διαφερόντων με τή δική του έργογραφία. Είναι γνωστή ή μεγαλοσύνη του Λεάνδρου Βρανούση, το ήθος καί ή εντιμότητα του. Είμαι γι' αυτό βέβαιος, άπο κάποια σχετική επαφή μαζί του,1 οτι ό σοφότατος καί κριτικότατος σ' δλο το συγγραφικό του έργο συγγραφέας θα ήταν σήμερα περισσότερο συγκαταβατικός, αν ξανάγραφε το σημαντικότατο πάντοτε έργο του «"Αγνωστα πατριωτικά φυλλάδια...»,2 αντιμετωπίζοντας ένα μαχητικό καί ασυμβίβαστο Κόλλυβα, δπως ό ά­γιος3 'Αθανάσιος Πάριος. Ό Βρανούσης έν τούτοις προσφέρει κλειδιά ερμηνευτικής προσεγγίσεως μιας δύσκολης μορφής σαν τον Πάριο, πα­ρέχοντας τή δυνατότητα στον γνώστη τής εσωτερικής ζωής τής Έκκλη-1. Μετά τήν παρουσίαση τής ανακοινώσεως μου για τή Γαλλική 'Επανάσταση σ' αυτόν έδώ το χώρο το 1987, ό Λ. Βρανούσης με πλησίασε καί με εμφανή φιλικό­τητα μου άπλωσε το χέρι, λέγοντας μου: «Γεια σου, παπα-Γιώργη· να ξέρεις οτι ε­μείς κάμαμε τριάντα χρόνια, για να φθάσουμε σ' αυτά, πού τόσο άπλα μας εΐπες σή­μερα». 'Από το υφός του δε κατάλαβα δτι δεν ήταν ένας συμβατικός φιλάδελφος λό­γος, άλλα κάτι περισσότερο καί βαθύτερο. 2. «Άγνωστα πατριωτικά φυλλάδια και ανέκδοτα κείμενα τής εποχής του Γή-γα καί του Κοραή», Έπετ. Μεσαίων. 'Αρχείου Άκαδ. Αθηνών, 15/16 (1965-G6) 252-329. 3. Ή επίσημη διακήρυξη τής αγιότητας του άπο το Οικουμενικό Πατριαρχείο έγινε τον 'Ιανουάριο του 1995.

190 Ο ΕΡΑΝΙΣΤΗΣ, 21 (1997) σίας και της Θεολογίας της να προχωρήσει σε μια πληρέστερη σύνθεση για το κολλυβαδικο κίνημα. 1. Τον 18ο αιώνα συντελείται νέα περιπετειώδης συνάντηση της 'Ορθό­δοξης 'Ανατολής με τη Δύση, πού στα βασικά της σημεία συνιστά επανά­ληψη της ανάλογης διαδικασίας του 14ου αιώνα. Συνεχιστές, άλλωστε, των Ήσυχαστών του φθίνοντος Βυζαντίου ήσαν οι αγιορείτες Κολλυβά-δες Πατέρες,4 ενώ τη θέση του Καλαβροΰ «Λατινέλληνος» Βαρλαάμ, του φορέα δηλαδή και έκφραστοΰ της «ευρωπαϊκής» συνειδήσεως, κατέλαβαν οι επισημότεροι εκπρόσωποι του Ελληνικού Διαφωτισμού, κληρικοί και μοναχοί στην πλειονότητα τους, δπως και εκείνος. Πρόκειται για μια νέα φάση τοΰ μακραίωνος εθνικού διχασμού μας, τοΰ μακρόσυρτου δηλαδή «πνευματικού δυϊσμού», πού κατατρώγει μόνιμα τήν εθνική μας σάρκα. Ή πνευματική αυτή κρίση κατανοείται —δίκαια ως ένα σημείο— ως κρίση ταυτότητος τού Γένους. Σημασία όμως έχει δτι και πάλι το "Αγιον "Ορος, χώρος περισσότερο ευαισθητοποιημένος σε ζητήματα παραδόσεως, γίνεται επίκεντρο και της νέας συγκρούσεως, εφόσον έχει γίνει πια παρα­δεκτό (π.χ. Δημ. Άποστολόπουλος), δτι το "Αγιον "Ορος, στα πρόσωπα τών Κολλυβάδων, δχι μόνο επηρεάζει, άλλα και κατευθύνει τον αγώνα τοΰ ΈΟναρχικοΰ Κέντρου στις κρίσιμες πράγματι εκείνες ιστορικές επιλογές του.5 2. 01 έλληνες φορείς τοΰ ευρωπαϊκού Διαφωτισμού εξέφραζαν κατά κα­νόνα μια στάση ζωής, πού συνιστούσε ριζοσπαστική άνανοηματοδότηση σύνολης της κοινωνικής πραγματικότητας, στα δρια μιας νέας κοσμοθεω-4. Βασικά έργα για το «κίνημα» τών Κολλυβάδίϋν παραμένουν και σήμερα τα ακόλουθα: Χ. Σ. Τζώγα, Ή περί μνημοσυνών ερις εν Άγίω "Ορει κατά τον ιη αιώ­να, Θεσσαλονίκη 1969 (με τήν παλαιότερη βιβλιογραφία). Κ. Κ. ΙΙαπουλίδη, Το κί­νημα τών Κολλνβάοων, 'Αθήναι 1971. Του ιδίου, «Nicodòme l'Hagiorite (1749-1809)» στή Θεολογία ΛΖ' (1966) 293-313, 390-415, 576-590 και AIT (1967) 95-118, 301-311. Τοΰ ιδίου, «Περίπτωσις πνευματικής επιδράσεως του αγίου "Ορους είς τον βαλκανικον χώρον κατά τον IH' αιώνα», Μακεδόνικα 9 (1969) 278-294. Μο­νάχου Θεοκλήτου Διονυσιάτου, "Αγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης, 'Αθήνα 1959 (και 19782). Γ. Δ. Μεταλληνοΰ, / Confess One Baptism..., Holy Mountain 1994. Τοϋ ιδίου, «'Αθανάσιος Πάριος» (εκτυπώνεται στην Ε.Ε.Θ.Σ.Π.Α.). Στα έργα αυτά υ­πάρχει και ή ειδικότερη βιβλιογραφία. 5. Δ. Γ. Άποστολοπούλου, Ή Γαλλική "Επανάσταση στην τουρκοκρατούμενη ελληνική κοινωνία, 'Αθήνα 1989. π. Γ. Δ. Μεταλληνοΰ, 'Ελληνισμός μετέωρος, 'Α­θήνα 1992 (σ. 30 κ.ε.).